एकाई ४|| पाठ ४ || Class 11 Social Studies Notes

if you are wondering where to get notes of social studies class 11 then you are at the right place.

एकाई- ४

पाठ - ४

पुँजीवादी युग र औद्योगिक विश्व

क्रियाकलाप

१.पुँजीवादी र औद्योगिक समाजको विकासले विश्वमा ल्याएको सकारात्मक र नकारात्मक परिवर्तनहरू समूहमा छलफल गरी तलको तालिकामा प्रस्तुत गर्नुहोस् :

Ans:तलको तालिकामा पुँजीवादी र औद्योगिक समाजको विकासद्वारा ल्याएका सकारात्मक र नकारात्मक परिवर्तनहरू देखिएको छ:

सकारात्मक परिवर्तनहरू:

1. आर्थिक विकासमा महत्त्वपूर्ण वृद्धि: उत्पादन तथा आर्थिक वृद्धि, नयाँ उद्यमको उद्भव र रोजगारको वृद्धि सहित पुँजीवादी र औद्योगिक समाजले आर्थिक विकासमा विशेष योगदान गरेको छ।

2. विज्ञान र प्रवृत्तिहरूको विकास: पुँजीवादी र औद्योगिक समाजले विज्ञान, प्रवृत्ति र प्रयोगशीलता मा विशेष गति ल्याएको छ। यसले तकनीकी अग्रगामीता, आविष्कारहरू, आवास, संचार र परिवहन सुविधाहरूको वृद्धि गराएको छ।

3. विश्वव्यापी व्यापार र साझा बाजार: पुँजीवादी र औद्योगिक समाजले विश्वव्यापी व्यापार र वाणिज्यिक सम्बन्धहरूको विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान गरेको छ। यसले आर्थिक अवसर, आपूर्ति चक्र, उत्पादन विधि र वित्तीय व्यवस्थालाई परिवर्तन गरेको छ।

नकारात्मक परिवर्तनहरू:

1. आर्थिक असमानता: पुँजीवादी समाजमा धन र सामाजिक संपदा का माध्यमबाट असमान वितरणको परिणामस्वरूप आर्थिक असमानता व्याप्त भएको छ। यसले धन, संसाधन र अवसरको असमान वितरणमा कारण बन्दै आएको छ।

2. पर्यावरणीय प्रभाव: पुँजीवादी र औद्योगिक समाजले वातावरणमा प्रभाव गर्ने उच्च उत्पादन, उद्योग, औद्योगिक विकास र अपार्श्वनिय उपयोगको परिणामस्वरूप पर्यावरणीय समस्याहरूको विकासमा योगदान गरेको छ।

3. सामाजिक असन्तुलन: पुँजीवादी र औद्योगिक समाजले समाजमा असन्तुलन पर्याप्त समावेशी विकासको कारण बनेको छ। यसले सामाजिक असामान्यता, जातीय विभेद, कामकाजका शर्तहरूको असमानता र शोषण जस्ता समस्याहरूको विकासमा योगदान गरेको छ।

यो सूचीले पुँजीवादी र औद्योगिक समाजको विकासद्वारा ल्याएका सकारात्मक र नकारात्मक परिवर्तनहरूको केहि उदाहरणहरूमाथि आधारित छ। तर यो सूची सम्पूर्ण रूपमा आधारभूत छैन, र प्रत्येक समाज र समयमा विकासले खोजेका परिवर्तनहरू विभिन्न छन्नै हुन्छन्।

२.पुँजीवादी र औद्योगिक समाजको विकासले महिला सशक्तीकरणमा कस्तो प्रभाव पायो, छलफल गरी बुंदा टिपोट गर्नुहोस्

Ans:

पुँजीवादी र औद्योगिक समाजको विकासले महिला सशक्तीकरणमा विभिन्न प्रभाव पार्यो। यहाँ केहि महत्वपूर्ण प्रभावहरू हुन सक्छन्:

आर्थिक स्वाधीनता: पुँजीवादी र औद्योगिक समाजले आर्थिक विकास गर्ने अवस्थामा महिलालाई पनि काममा संलग्न हुने अवसर प्रदान गर्यो। महिलाहरूले औद्योगिक क्षेत्रमा कार्यको माध्यमबाट आय प्राप्त गर्न सकेको छ, जसले उनीहरूलाई आर्थिक स्वाधीनता प्रदान गर्दछ।

शिक्षा र साक्षरता: व्यापार र औद्योगिक क्षेत्रमा विकासले महिलालाई शिक्षा र साक्षरताको महत्व प्रदान गर्नुपर्यो। यसका परिणामस्वरूप महिलाहरूले अधिक संख्यामा स्कूल जाने र उच्च शिक्षा प्राप्त गर्ने अवसर पाएका छन्। शिक्षा र साक्षरता महिलालाई स्वाधीनता, स्वयंसेवा र सामाजिक पहुँचमा सुधारको साथै स्वस्थ संघर्ष गर्न मद्दत प्रदान गर्दछ।

सामाजिक परिवर्तन: पुँजीवादी र औद्योगिक समाजको विकासले सामाजिक परिवर्तनको माध्यबाट महिला सशक्तीकरणमा प्रभाव पार्यो। महिलाहरूले पेशेवर क्षेत्रमा र संघटनामा अवस्थित हुँदा, उनीहरूको सामाजिक स्थान र मान्यताले वृद्धि गरेको छ। उनीहरूले सार्वजनिक नेतृत्व, संघर्षको सदस्य, औद्योगिक श्रमिक, अभिनेत्री, राजनीतिज्ञ, विज्ञानी आदि रूपमा अपनाउन प्रयास गरेको छ।

महिला स्वास्थ्य र सुरक्षा: पुँजीवादी र औद्योगिक समाजको विकासले महिलाहरूको स्वास्थ्य र सुरक्षामा पनि प्रभाव पार्यो। विकासले आर्थिक स्थितिमा सुधार, स्वच्छता अभियान, औद्योगिक सुरक्षा, व्यापारिक कानून, शिक्षा र संघटनाहरूको विकास प्रदान गरेको छ। यसले महिलालाई स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, जीवनका खतराहरूबाट सुरक्षित रख्ने अवसर प्रदान गर्दछ।

यसरी, पुँजीवादी र औद्योगिक समाजको विकासले महिला सशक्तीकरणमा सकारात्मक परिवर्तनहरू ल्याएको छ। महिलाहरूले आर्थिक स्वाधीनता, शिक्षा, सामाजिक पहुँच, स्वास्थ्य र सुरक्षामा सुधार गर्न सकेका छन्।

अभ्यास

१. पुँजीवादी व्यवस्था र सामान्तवादी व्यवस्थाबिचको फरक छुट्याउनुहोस्।

Ans:पुँजीवादी व्यवस्था र सामान्तवादी व्यवस्थामा कई फरकतहरू छन्:

1. स्वामित्व र नियन्त्रण: पुँजीवादी व्यवस्थामा, सम्पत्ति र स्रोतहरूको स्वामित्व धेरै पासवानलाई हुन्छ र यसले वैशिष्ट्यिक असमानता पैदा गर्दछ। यसको विपरीत, सामान्तवादी व्यवस्थामा सामाजिक औद्योगिकता र संपत्ति साझा गर्ने धारणा छ।

2. श्रम सम्बन्धी समानता: पुँजीवादी व्यवस्थामा, कामदारहरूको श्रमिक असमानताको सम्मान छ। यसले उनीहरूलाई कम मजदूरी, अनुकूल श्रमिकता, अवसरहरूको अभाव, अनानुकरणीय कामकाज, असुरक्षितता र श्रमिक अधिकारहरूको अभाव प्रदान गर्दछ। सामान्तवादी व्यवस्थामा, सामान्य श्रमिकहरूलाई न्यायोचित मान्यता, श्रमिक सुरक्षा, कामका अवसरहरू, श्रमिक अधिकारहरू, औद्योगिक संघटनाहरूको स्वतन्त्रता, तनावमुक्त कार्यस्थल आदि प्रदान गरिएको छ।

3. सामाजिक औद्योगिकता: पुँजीवादी व्यवस्थामा, औद्योगिकरणले उत्पादन क्षमतालाई मजबूत बनाउँछ, तर समान सामरिक विभाजन र सम्पत्ति साझा गर्ने अवस्थामा छैन। यसको परिणामस्वरूप, समृद्धि र असमानताको सहयोगी उत्पादन प्रक्रिया छन्। सामान्तवादी व्यवस्थामा, औद्योगिकताले सामरिक विभाजनलाई कम बनाएर समाजिक समृद्धि लक्ष्यमा मद्दत गर्दछ। यसको फलस्वरूप, सामाजिक औद्योगिकता र विकास आयामका साथै सामान्य मानवीय सुविधाहरूले महिलाहरूलाई प्रभावित गरेको छ।

4. नागरिक स्वतन्त्रता र न्याय: पुँजीवादी व्यवस्थामा, नागरिक स्वतन्त्रता र न्यायलाई अस्थायी वा न्यूनीकरण गरिन्छ। यसको कारण असामान्य सामरिक विभाजन, अपार्थिक अधिकारहरूको विभाजन, राजनीतिक सत्ताधिपतित्व, अन्यायपूर्ण न्यायप्रणाली र अर्थव्यवस्थामा अपार्थिक समानताको अभाव हुन सक्छ। यसबाट महिलाहरूले पनि न्यायोचित सम्पत्तिका अधिकारहरूमा पहुँच प्राप्त नगर्न सक्छ।

5. सामरिक र सांस्कृतिक समानता: सामान्तवादी व्यवस्थामा, वर्गबाट वर्गसम्मान, जातिभेद र सम्पत्ति संबन्धी भेदभावको अवस्था छ। यसको विपरीत, पुँजीवादी व्यवस्थामा औद्योगिक विकास र सामरिक विभाजनमा आधारित असमानताको अस्तित्व रहेको छ। यसबाट महिलाहरूले सामान्यतः पुरुषहरूबाट समान सम्मान, अवसर र सांस्कृतिक स्थान प्राप्त नगर्न सक्छ।

पुँजीवादी व्यवस्था र सामान्तवादी व्यवस्थाबीचको यो फरकत महिलाहरूको सशक्तिकरणमा असर पार्न सक्छ, जसले विकासले ल्याएको सामाजिक असमानतामा छलफल गर्दछ।

२.युरोपको औद्योगिक क्रान्ति र यसले मानव समाजमा पारेको प्रभाव उल्लेख गर्दै एक संवाद तयार गर्नुहोस्।

Ans:व्याकरणिक: हालै व्याप्त भएको थियो, उद्योगिक औद्योगिकरण युरोपमा विद्यमान थियो जसले मानव समाजमा क्रान्तिकारी प्रभाव गरेको थियो। यसले विभिन्न पहलुवारा मानव सभ्यतामा परिवर्तन गरेको थियो। यो संवादमा हामीले युरोपको औद्योगिक क्रान्तिका प्रमुख प्रभावहरू चर्चा गर्नेछौं।

स्वागत, म तपाईंलाई युरोपको औद्योगिक क्रान्तिका बारेमा थोरै चर्चा गर्न चाहन्छु। युरोपमा 18 औँ र 19 औँ सदीमा आयोजित हुने औद्योगिक क्रान्तिले मानव समाजमा कस्तो प्रभाव गर्यो भनेर तपाईंको ध्यान आकर्षित गर्न चाहान्छु।

व्याकरणिक: धेरै प्रभावहरू थिए जसले युरोपको औद्योगिक क्रान्तिलाई मानव समाजमा प्रभावित गरेको थियो। पहिलो प्रभाव थियो उद्योगिकरणले उत्पादन प्रक्रियामा वृद्धि गर्ने क्षमतालाई बढाएको थियो। यसले उत्पादनको स्तर बढाएको र वस्त्र, औद्योगिक उपकरणहरू, रासायनिक पदार्थहरू, र इतर उत्पादहरूको साम

रिकतामा मानव समाजलाई असाधारण प्रभाव गर्यो।

एक अर्थपूर्ण प्रभाव थियो जसले जनसंख्या वृद्धि गराउने क्षमतालाई बढाएको थियो। उद्योगिकरणले नयाँ उत्पादन पदार्थहरूको सामरिकता वृद्धि गर्न सक्षम भएको थियो, जसले वस्त्र र खाद्य सामग्रीहरूको उत्पादनमा महत्वपूर्ण वृद्धि गर्ने क्षमता दिएको थियो। यसले खाद्य सामग्रीको उत्पादनमा वृद्धि गरेको र खाद्य सुरक्षा प्रणालीलाई प्रभावित गरेको थियो।

औद्योगिक क्रान्तिले विपणन प्रणालीमा पनि महत्वपूर्ण परिवर्तनहरू ल्याएको थियो। यसले विपणन सुविधालाई वृद्धि गराएको र देशभरका व्यापारीहरूले व्यापार गर्ने संघ-संघलाई सँगठित गरेको थियो। यसले नयाँ विपणन मार्गहरू, नयाँ व्यापारी वाणिज्य अर्थतन्त्र, र नयाँ व्यापारी वाणिज्य अवस्थाको निर्माण गरेको थियो।

एक अर्थपूर्ण प्रभाव थियो जसले कार्यकर्ताहरूको समूहिक आन्दोलनहरू विकसित गर्यो। उद्योगिकरणले क्षेत्रीय विशेषज्ञता र कुशलतालाई आवश्यक बनाएको थियो र कार्यकर्ताहरूको अधिकारहरू र कर्मचारीका मान्यता प्रणालीको विकास गरेको थियो। यसले श्रमिक समूहहरूलाई शक्तिशाली बनाएको, त्यस्तै कर्मचारीहरूको अवस्थालाई वृद्धि गराएको र श्रमका मुद्दालाई ध्यानमा राख्ने क्षमता वृद्धि गराएको थियो।

अन्तिम प्रभाव थियो विज्ञान, प्रविधि, र अविष्कारको प्रोत्साहनमा वृद्धि गर्ने क्षमता। औद्योगिक क्रान्तिले विज्ञान र प्रविधिको विकासमा महत्वपूर्ण योगदान गरेको थियो। यसले नयाँ औद्योगिक विधानहरू, मेशिनरी तथा उपकरणहरूको निर्माण गर्न सक्षमता दिएको थियो, जसले उपकरणहरूको अविष्कारमा वृद्धि गराएको थियो।

यी प्रभावहरूले उद्योगिक औद्योगिकरणलाई एक मानव समाजमा क्रान्तिकारी प्रकृति प्रदान गरेको थियो। उद्योगिक क्रान्तिले नयाँ अवस्थामा मानव समाजलाई परिवर्तन गरेको र व्यापार,विज्ञान,प्रौद्योगिकी,र श्रम व्यवस्थाका क्षेत्रमा अग्रणी भूमिका खेलेको थियो।

३. पुँजीवादी समाज र औद्योगिकीकरणबिचको सम्बन्ध प्रस्ट पार्नुहोस्।

Ans:पुँजीवादी समाज र औद्योगिकीकरणबीचमा गहिरो सम्बन्ध छ। औद्योगिकीकरणले पुँजीवादी समाजको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। यसले उत्पादन प्रक्रिया र वाणिज्यिक संरचना लागू गर्न पाउँदछ र आर्थिक वृद्धि र समृद्धि लाई संभावित बनाउँदछ।

पुँजीवादी समाजमा पूँजी, संपत्ति, औद्योगिक उपकरणहरू र वित्तीय संस्थाहरूको महत्व थप्ने भएको छ। यो पुँजीले उद्योगिकीकरणमा आवश्यक लगानी प्रदान गर्दछ र उद्यमिहरूले व्यापार गर्न र संचालन गर्न सक्ने अवस्था सिर्जना गर्दछ।

पुँजीवादी समाजले वित्तीय बँचाइ, विनियमन, विपणन र सरकारी नीतिहरूको विकास गर्न सक्ने आवश्यकता छ। यसरी, पुँजीवादी समाजले औद्योगिकीकरणमा माध्यम बन्दै आयो र समृद्धिलाई बढाउँदै गएको छ। औद्योगिकीकरणले पुँजीवादी समाजको आर्थिक बिपणीयता, सत्तातान्त्रिकता र आधारभूत अधिकारहरूको प्रभाव पनि गर्दछ।

यसरी,पुँजीवादी समाज र औद्योगिकीकरणबीचमा घटित हुने सम्बन्धले विश्वमा अर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, तकनिकी, वैज्ञानिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरू उत्पन्न गर्न सक्छन्। यसले नयाँ उद्योग, नयाँ रोजगारीका सम्भावनाहरू, विकासका अवसरहरू, उच्च जीवनशैली र सामृद्धिको संभावना प्रदान गर्दछ।

४.पुँजीवादी समाजमा निजी सम्पत्तिको महत्त्व बढी हुनुका कारणहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

Ans:पुँजीवादी समाजमा निजी सम्पत्तिको महत्त्व बढ्ने कारणहरू विभिन्न हुन सक्छन्:

1. उद्योगिकरणको अस्तित्व: पुँजीवादी समाजमा उद्योगिकरणको अस्तित्व बढ्दै गएकोले व्यापारी र उद्यमीलाई स्वतन्त्र रूपमा व्यापार गर्न र सम्पत्ति उत्पन्न गर्न सक्ने अवस्था सिर्जना गर्दछ।

2. साधारण व्यक्तिको उत्पादनमा समर्थन: निजी सम्पत्तिले व्याक्तिलाई आर्थिक स्वाधीनता प्रदान गर्दछ र उनीहरूले आफ्नो उत्पादन प्रक्रियामा लगेका अनुभव, कौशल र प्रयासहरूलाई समर्थन गर्दछ।

3. लाभ र आर्थिक वृद्धि: निजी सम्पत्तिले समाजमा अत्यधिक आर्थिक वृद्धि ल्याउँछ। यसले सामाजिक विकास र कल्याणका लागि आवश्यक स्रोतहरू प्रदान गर्दछ। यसबाट समाजले शिक्षा, स्वास्थ्य सुविधा, रोजगार, अवकाश, सांस्कृतिक कार्यक्रम आदि प्रदान गर्न सक्छ।

4. नवीनता र तकनीकको प्रवेश: निजी सम्पत्तिको उपस्थिति नवीनता र तकनीकको प्रवेशलाई धेरै प्रोत्साहन प्रदान गर्दछ। यसका फलस्वरूप नयाँ विज्ञान, प्रविधि र उत्पादन प्रक्रियाहरू विकसित भएका छन् जुन सामाजिक राजनीतिक, आर्थिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरू ल्याउँछन्।

5. स्वार्थपरता र विपरित दुष्प्रभाव: यो तत्त्व पनि गलत दिशामा जाँदा समाजमा असमानताका कारणहरू पनि हुन सक्छन्। निजी सम्पत्तिमा विशेषगरी धनीहरूको अधिकारवाद वा अधिकारहरूको अपर्याप्त प्रयोगले समाजमा विपरित प्रभाव पार्न सक्छ। धनी व्यक्तिहरूले बिना समाजले प्राप्त गरेका साधारण लाभका समर्थनमा छुट पार्न सक्छन्, जसले समाजमा असमानता र समाजिक विभेदलाई बढाउँछ।

यसरी,पुँजीवादी समाजमा निजी सम्पत्तिको महत्त्व बढ्ने कारणहरूलाई समझेर हामीले विभिन्न आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक पहिचानहरूलाई विकास गर्न सक्छौं।

५. औद्योगिक समाज र पुँजीवादी समाज एकअर्कामा अन्तरसम्बन्धित छन् । यस भनाइलाई पुष्टि गर्नुहोस्।

Ans: औद्योगिक समाज र पुँजीवादी समाज एकअर्कामा अन्तरसम्बन्धित छन्। यहाँ केही मुख्य कारणहरू छन्:

1. औद्योगिकीकरणको भूमिका: पुँजीवादी समाजले औद्योगिकीकरणलाई मुख्यतया आर्थिक विकासको आधारमा लिनुभएको छ। औद्योगिकीकरणले उत्पादन प्रक्रियाहरूमा वृद्धि गराउँछ र बढ्ने उत्पादनतथा आर्थिक क्षेत्रको आवश्यकताहरूलाई पूरा गर्दछ।

2. कार्यसम्पादनको विकास: पुँजीवादी समाजमा निजी सम्पत्तिको अधिकार र प्रयोगले कार्यसम्पादनको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका निभाउँछ। औद्योगिक समाजले विशेषतः उद्यमीहरूलाई आर्थिक रूपमा सशक्त बनाउँदछ र नयाँ कार्यसम्पादनको निर्माणमा सहयोग प्रदान गर्दछ।

3. विपन्नता र असमानताको वृद्धि: पुँजीवादी समाजले असमानताको विकासलाई प्रोत्साहन दिएको छ। औद्योगिक समाजमा निजी सम्पत्तिले अर्थिक विपन्नता र असमानतालाई बढाउँछ, जसले आर्थिक विभेदलाई मजबूत बनाउँछ।

4. सामाजिक राजनीतिक परिवर्तन: पुँजीवादी औद्योगिक समाजले सामाजिक राजनीतिक परिवर्तनहरूमा प्रमुख भूमिका निभाउँछ। यसले शक्तिशाली उद्यमीहरूलाई राजनीतिक अधिकार र सामाजिक प्रभाव प्रदान गर्दछ, जसले समाजमा विपन्नता, असमानता र संघर्षको वातावरण पैदा गर्दछ।

यसरी,पुजीवादी समाज र औद्योगिकीकरणबीचको तालमा अन्तरसम्बन्धहरू छन् जुन आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरूमा प्रकाशित हुन्छन्।

The End
Disclaimer: If you find any content within this blog that needs to be removed, please contact us through the provided "Contact Us" section. We will promptly take action to remove the content as soon as possible. Thank you for bringing it to our attention.

Some Popular Tags:

एकाई ४|| पाठ ४ || Class 11 Social Studies Notes