एकाई ४|| पाठ २ || Class 11 Social Studies Notes

if you are wondering where to get notes of social studies class 11 then you are at the right place.

एकाई- ४

पाठ - २

मानव समाजको विकासक्रम

क्रियाकलाप

१.मानव समाजको उद्विकासका बारेमा विभिन्न स्रोतहरूको अध्ययन गरी जानकारी सङ्कलन गर्नुहोस् र एक सानो बुकलेट वा स्लाइड तयार पारी कक्षामा प्रस्तुत गर्नुहोस्।

Ans:मानव समाजको उद्विकासलाई समझनका लागि, तपाईंले विभिन्न स्रोतहरूबाट जानकारी सङ्कलन गर्न सक्नुहुनेछ। यहाँ केही महत्वपूर्ण स्रोतहरूको उदाहरण दिइएको छ:

1. इंटरनेट: आधुनिक युगमा इंटरनेटले हाम्रो जीवनमा ठूलो भूमिका खेल्दैछ। तपाईंले गूगल, विकिपिडिया, ब्लॉग, खोज इत्यादि जस्ता वेबसाइटहरूबाट जानकारीहरू खोज्न सक्नुहुन्छ।

2. पुस्तकालय: स्थानीय वा राष्ट्रिय पुस्तकालयहरूले विभिन्न पुस्तकहरू, लेख, अध्ययनक्रम, रिपोर्टहरू, इत्यादि प्रदान गर्दछन्। तपाईंले पुस्तकालयहरूमा जानेर उद्विकासका बारेमा अध्ययन गर्न सक्नुहुन्छ।

3. शोधपत्र: वैज्ञानिक जर्नलहरूले नयाँ शोध, अध्ययन, रिपोर्टहरूलाई प्रकाशित गर्दछन्। तपाईंले इन्जिनियरिङ्ग, मानविकी, समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, राजनीति विज्ञान, आदि विषयसम्बन्धी शोधपत्रहरू पढ्न सक्नुहुन्छ।

4. संगठनहरू: विभिन्न अ

न्तर्राष्ट्रिय औद्योगिक संगठनहरू, गैरसरकारी संगठनहरू, राज्यका विश्वविद्यालयहरू, विचारशील संगठनहरूले अध्ययन, अनुसन्धान, रिपोर्ट, आदि छाप्ने गरेको छन्। यी संगठनहरूको वेबसाइटमा जानकारीहरूलाई खोज्न सक्नुहुन्छ।

यो सानो बुकलेट वा स्लाइड तयार गर्नका लागि, तपाईंले अवश्य गर्नुपर्ने विषय, उपविषय, र स्रोतहरूको अवधारणा बताउनुहोस्। तपाईंको बुकलेट वा स्लाइडहरूमा उपयोग गर्ने छापदार नक्शा, विश्लेषण, तथ्य, उदाहरणहरू, र आवश्यक संकेतहरूलाई पनि उल्लेख गर्नुहोस्। यसले तपाईंको कक्षामा प्रस्तुत गर्ने योजनालाई मद्दत गर्नेछ।

२. कक्षामा छलफल गरी ढुङ्गे युगका मानव र अहिलेको मानिसको जीवनशैलीबिच तुलना गर्नुहोस्।

Ans:ढुङ्गे युगका मानव र अहिलेको मानिसको जीवनशैली बीच तुलना गर्दा, कक्षामा छलफल गर्ने कुनै केही मुख्य बिन्दुहरू यस प्रकार हुन सक्छन्:

1. आवासको ढुङ्गे युगमा र अहिलेको मानिसको जीवनमा अन्तर: ढुङ्गे युगमा, मानवहरूले गुफामा बसेर आवास गर्थे थिए। तर, आधुनिकताको साथै आवासको ढाँचाहरू, वातावरणमा परिवर्तनले अहिलेको मानिसलाई आवासको नयाँ ढाँचामा बस्न र परिवारिक गृहस्थीको मानसिकतामा परिवर्तन ल्याएको छ।

2. खानपानको बदलाव: ढुङ्गे युगमा, मानवहरूले मुख्यतः आहारस्रोतको खोजीमा रहेका थिए, जसले तीन मुख्य आहारस्रोतहरू (जंगल, सुखाउनी, बाली) बाट प्राप्त गर्थे। तर, विज्ञान, प्रविधि, विकाससहितको आधुनिकताले अहिलेको मानिसलाई विभिन्न आहारस्रोतहरू (खाद्यपदार्थको उत्पादन, विदेशी आहार, तथ्याङ्क, गठित खाद्यसामग्री) बाट खानपान गर्न दिएको छ।

3. सामाजिक संगठनको परिवर्तन: ढुङ्गे युगमा, मानवहरूले सामुदायिक रूपमा बसेर सामाजिक संगठन गर्थे। तर, आधुनिकताको साथै वैदेशिकरण, नगरीकरण, औद्योगिकरणले अहिलेको मानिसलाई संगठनहरूमा बस्न, प्रोफेशनल क्लबहरूको सदस्यता, सामुदायिक सेवा गर्न, सामाजिक संगठनहरूमा शामिल हुन दिएको छ।

4. प्रवृत्तिको बदलाव: ढुङ्गे युगमा, मानवहरूले मुख्यतः प्राकृतिक पदार्थहरू (माटो, ढुङ्गा, पात, पेड, धातु, खाने जनावरहरू) प्रयोग गर्थे। तर, वैज्ञानिक अवधारणाहरू, प्रविधि, र औद्योगिकताले अहिलेको मानिसलाई प्रवृत्तिहरूमा परिवर्तन ल्याएको छ। उदाहरणका लागि, मानिसले इलेक्ट्रिसिटी, रेडियो, टेलिभिजन, कम्प्युटर, इन्टरनेटको प्रयोग गर्न थालेको छ।

यसरी ढुङ्गे युग र आधुनिकताको मानिसको जीवनशैली तुलना गरी, कक्षामा विद्यार्थीहरूले यसलाई समझ्न सक्नेछन् र यसले उनीहरूलाई मानव समाजको उद्विकासलाई समझ्न मद्दत गर्नेछ। यसले उनीहरूको सोच, बुझाई, विचारशक्ति, नयाँ विचार र अनुसन्धानको प्रवृत्तिहरूलाई प्रोत्साहित गर्नेछ।

३. आजको मानव समाज लाखौं वर्षदेखिको क्रमबद्ध विकासको परिणाम हो । यस शीर्षकमा वक्तृता तयार गरी कक्षामा वक्तृत्वकला प्रतियोगिता गर्नुहोस्।

Ans:वक्तृता: आजको मानव समाज: लाखौं वर्षदेखि विकासको क्रमबद्ध परिणाम

सबैहरूलाई नमस्कार! मैं हुँ तपाईंको आजको वक्ता र यो प्रतियोगितामा वक्तृत्व गर्ने छु। आजको विषय हो "लाखौं वर्षदेखि चलेको मानव समाजको क्रमबद्ध विकासको परिणाम।" हामी सबैले एकमत हुनुपर्दछ कि मानव समाजले विकासका लागि अद्यावधिक लाखौं वर्षको समय लिएको छ। यसले हाम्रो जीवनमा अनेक परिवर्तनहरू ल्याएको छ।

जब हामी लाखौं वर्षदेखि पछिल्लो समयलाई अध्ययन गर्छौं, हामीले पाएका अद्यावधिक संख्याका साक्ष्यहरू देख्न सक्छौं जुन मानव समाजको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका निभाउँछन्। त्यस्तै, मानव समाजले विकासका अन्यत्र प्रभावहरूसँग नै सम्बन्धित भएका छन्, जसले प्राकृतिक पर्यावरण, सामाजिक संगठन, आर्थिक प्रगति, वैज्ञानिक अवधारणाहरू, तथा सामाजिक राजनीतिक संरचनाहरूमा परिवर्तनहरू ल्याउँछन्।आजको मानवसमाजमा, हामीले स्वतन्त्रता, सामान्य मानव अधिकारहरू, तथा वैज्ञानिक तथ्याङ्कको बढोतरी देखेका छौं। विज्ञान र प्रविधिले जीवनको सङ्कटहरूलाई सोप्ने तरिकाले हामीलाई लाभ पुगाएका छन्। हामीले अन्तर्राष्ट्रिय आपातकालीन योजनाहरू, आर्थिक विकासका प्रक्रियाहरू, सामाजिक संगठनहरूको विस्तार, र वैज्ञानिक अवधारणाहरूको बढोतरी देखेका छौं।

तर, विकासले पनि आम समस्याहरू उत्पन्न गरेको छन्। जनसंख्याको वृद्धि, पर्यावरणीय समस्याहरू, सामाजिक असामान्यता, राजनीतिक तनावहरू, तथा विज्ञानिक प्रगतिका असामान्य समस्याहरू मानव समाजको अवधारणाहरू हुन्। हामीले यी चुनौतिहरूलाई उत्पन्न हुनुपर्दछ र उनलाई हल गर्नुपर्छ।

सारांश गर्दै, आजको मानव समाजले लाखौं वर्षदेखि विकासको क्रमबद्ध परिणामहरू देखिएको छ। हामीले स्वतन्त्रता, मानव अधिकारहरू, वैज्ञानिक तथ्याङ्क, तथा औद्योगिक प्रगतिमा महत्वपूर्ण बदलावहरू देखेका छौं। तर, हामी पनि चुनौतिहरूलाई सामान्य गर्दै गरेका छौं जसले समाज, पर्यावरण, राजनीति, तथा वैज्ञानिक प्रगतिका क्षेत्रहरूमा उत्पन्न भएका समस्याहरूलाई हल गर्न सहयोग गर्ने आवश्यकता छ।

धन्यवाद!

अभ्यास

१. कार्ल मार्क्स, ई. बी. टाइलर र ए. एल. मोर्गानका समाजका विकासका चरणहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

Ans:कार्ल मार्क्स, ई. बी. टाइलर, र ए. एल. मोर्गान जस्ता सामाजिक विचारकर्मीहरूले मानव समाजको विकासका चरणहरूको विवरण गरेका छन्। यी चरणहरू मानव समाजको विकासमा विभिन्न पहलुहरूलाई प्रतिष्ठान दिन्छन् र उनीहरूको सोच र सामाजिक आधारहरूले आजको समाजमा प्रभाव पार्छन्।

1. प्राचीनता (प्रिमिटिव) समाज:

यो पहलो चरणले मानव समाजको सामान्यतः प्राचीनकालीन अवस्थालाई जनकर्मा भनिन्छ। यहाँ मानिसहरू संगठनित नहुँदा, वनचर रूपमा बसेर खाने वा संग्रह गर्ने जीवनशैलीबाट प्रभावित हुँदैनन्। यसमा विभिन्न समुदायहरूको मूल्य, संस्कृति, औद्योगिकता, तथा आर्थिक व्यवस्था विकास नभएको देखिन्छ।

2. गुणस्तरीय (फ्यूडल) समाज:

गुणस्तरीय समाजको चरणमा, व्यापार र कृषि आधारित राज्यहरूको विकास देखिन्छ। यो समाज वर्गभेद, संपत्ति प्राप्ति, औद्योगिक कार्यक्रम, राजनीतिक संरचना, र सामाजिक हियावटहरूलाईप्रभावित गर्छ। ई. बी. टाइलरले गुणस्तरीय समाजमा धर्म, संस्कृति, र शिक्षालाई महत्त्व दिएका थिए।

3. उद्यमशील (कपिटलिस्ट) समाज:

उद्यमशील समाजमा व्यापार, वाणिज्यिक वित्त, औद्योगिकी, र विज्ञानमा प्रगति देखिन्छ। कार्ल मार्क्सले उद्यमशील समाजलाई कैपिटलिज्मको विश्लेषण गरेका थिए र उनले वर्गवाद, शोषण, श्रमिक संघर्ष, र इतर राजनीतिक तथा सामाजिक संरचनाहरूको महत्व जनाएका थिए।

4. समाजवादी (समाजवादी) समाज:

समाजवादी समाजमा सामाजिक न्याय, समानता, औद्योगिककरण, र सरकारी नियन्त्रणको महत्त्व देखिन्छ। कार्ल मार्क्सले समाजवादी समाजको विकासका लागि उद्यमशील समाजबाट युद्ध र क्रान्तिका माध्यमबाट गुजारा गर्ने सिद्धान्त प्रस्तुत गरेका थिए।

यी चरणहरू मानव समाजको विकासमा महत्वपूर्ण प्रभाव पार्छन् र इनीहरूको सोचलाई समाजशास्त्रीय तथा आर्थिक विचारकर्मीहरू द्वारा गहिराइ गएको छ।

२. तपाई बस्ने समाज समाज विकासका कुन चरणसँग मिल्दोजुल्दो छ, आफ्नो तर्क लेख्नुहोस्।

Ans:मलाई जताततै स्वीकार्य छ कि मौजूदा मानव समाजले विकासका विभिन्न चरणहरूबाट लाभ उठाएको छ। हाम्रो समाज बहुचर्चित चरणहरू जस्तै प्राचीनता, गुणस्तरीयता, उद्यमशीलता, र समाजवादीता आदिको समन्वय र प्रभावमा छन्। तर, मेरो व्यक्तिगत तर्क यो होइन कि कुन चरणले सबै विकासका दृष्टिबाट एकसाथ मिल्दोजुल्दो छ वा आफ्नो महत्त्वको दृष्टिबाट अर्का चरणसँग सबैभन्दा बढी योगदान गर्दो छ।

यसको निर्धारणका लागि, हामीले समाजको विभिन्न चरणहरूलाई प्रासंगिकता, सामाजिक आधारभूतता, र अवधारणाहरूको प्रभावलाई महसुस गर्न सक्छौं। त्यसरी, यदि हामीले मानव समाजको विकासलाई प्रश्नचिन्ह लगाउन चाहान्छौं, तब हामीले यसलाई सोच्नुपर्ने छ। यदि मेरो व्यक्तिगत तर्क व्यक्तिगत परिप्रेक्ष्यबाट अवधारणाहरूको समानार्थकताको अभावमा छ वा कुनै पक्षधर्मीतामा बाध्य छ भने, तपाईंलाई धेरैसमाधानशीललाग्ने सक्छ।

समाजको विकास निर्धारणमा योगदानको मान्यता सापेक्ष छ र यसमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण चरणलाई पहिलो प्राथमिकता दिनुपर्दछ। तर, तपाईंले यस बारे आफ्नो विचार लेख्दा, कृपया अधिकांश जनताले स्वीकार्ने र समर्थन गर्ने तर्कहरू प्रस्तुत गर्नुहोस्। यसले नयाँ विचारका साथै वाद-विवादमा अझ बढी मिलन र गहिराइ प्रदान गर्नेछ।

३. नवपाषाण युगको सामाजिक सांस्कृतिक विशेषताहरू उल्लेख गर्नुहोस्।

Ans:नवपाषाण युग (नीथोलिथिक युग) मानव समाजको इतिहासमा पश्चिम एशिया र यूरोपमा पायिएको एक प्रमुख चरण हो। यस युगले मानव समुदायलाई पाषाण (स्टोन) औजारहरूको प्रयोग गर्न प्रेरित गर्यो र समाजिक, सांस्कृतिक, र आर्थिक परिवर्तनहरूलाई साथै ल्यायो। यसका महत्त्वपूर्ण सामाजिक सांस्कृतिक विशेषताहरू निम्नलिखित हुन्:

1. पाषाण औजारहरूको प्रयोग: नवपाषाण युगले प्रथम बार पाषाण औजारहरूको प्रयोग गर्ने मानवहरूलाई देखाएको छ। पाषाण औजारहरूले बनाएका हुन्छन् जसले मानवलाई खाने, शिकार गर्ने, निर्माण कार्यहरू गर्ने र आर्थिक गतिविधिहरूलाई सुगम गर्ने तालिम प्रदान गरेका थिए।

2. संगठित समुदाय: नवपाषाण युगले मानव समुदायलाई बस्ने स्थान, ठाउँ र सामाजिक संगठनको महत्त्व जनाएको छ। सामाजिक संगठनहरूले जनसंख्या, व्यापार, शिकार गर्ने पद्धतिहरू, प्राथमिक आर्थिक गतिविधिहरू, र बाणिज्यिक व्यवस्थाहरूका विकासलाई सार्थक बनाएको थियो।

3. धार्मिक विश्वासहरू: धार्मिक विश्वासहरू नवपाषाण युगमा महत्त्वपूर्ण थिए। मानवहरूले प्राकृतिक तत्वहरू र शक्तिहरूलाई पूजा गर्ने प्रथा रहेको थियो। तीथै पाषाण मूर्तिहरूले प्रतीतिहरू र पूजा गर्ने विशेषताहरूलाई दर्शाएको थियो।

4. रंग, कला र साहित्य: नवपाषाण युगमा रंग, कला, औजार, र साहित्यका विकासलाई पनि देखा पाइन्छ। पाषाणबाट बनेका औजारहरूले चित्रकला, आभूषण, नक्काशी, आर्किटेक्चर, र साहित्यका क्षेत्रमा नयाँ सृजनात्मकता प्रदान गरेका थिए।नवपाषाण युगले मानव समाजको सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक र प्रौद्योगिक पहलहरूको मार्गदर्शन गरेको थियो। यसले मानव सभ्यताको महत्वपूर्ण एक पहिलो चरणमा होतो।

४.नवपाषाण युग (Neolithic period) लाई क्रान्तिकारी युग भनिन्छ। आफ्नो तर्कसहित पुष्टि गर्नुहोस्।

Ans:

१. कृषि क्रान्ति: नवपाषाण युगको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण परिवर्तनमा एउटा भएको छ जसमा खाने संगठनबाट स्थानीय कृषि समुदायसम्मका प्रतिष्ठित खेती समुदायहरू नजिकपटक बसेका थिए। यसले मानव सभ्यतामा एक परमानन्द ल्यायो, अर्थात् निश्चित रूपमा ठूलो खाद्य सामग्रीको आपूर्तिमा परिवर्तन ल्यायो, जसले जनसंख्या वृद्धि, समाजिक संगठन, र अधिक जटिल सभ्यताको नींव बनाउने विकासलाई ल्यायो।

२. प्रवृत्तिक विकास: नवपाषाण युगमा विज्ञानमा थप गरिएका प्रमुख बदलावहरूमध्ये बिस्तृतका उपकरणहरूको प्रयोग र विकास पाइएको थियो। मानवले पाथिक, हाड, र लकडीको बनाबनमा उनीहरूले अझ विकसित गरेका औजारहरूका प्रयोग सिक्यो। यसले गतिविधिको गुणता, कुशलता, र सामग्रीहरूको निर्माणमा सघनता ल्यायो। यस्तै विज्ञान नवीन खेती, निर्माण, र क्राफ्टमाण्डुबाट जस्ता व्यवसायको क्षेत्रमा मानवहरूलाई जोड्ने तरिका ल्याए।

३. सामाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरू: नवपाषाण युगमा स्थायी कृषि समुदायहरूमा परिवर्तनले सामाजिक संगठन र सांस्कृतिक प्रथाहरूमा महत्त्वपूर्ण बदलावहरू ल्यायो। मानवहरूले ठूलो समूहहरूमा बस्ने, स्थायी गाउँहरू गठन गर्ने, र सामाजिक तंत्रहरू स्थापित गर्ने थाले। कृषि बाट प्राप्त अतिरिक्त खाद्य सामग्रीले बिषेश व्यवसायहरूको विकास र व्यापारिक जालाहरूको उद्भवलाई संभव गर्यो। इसकाथिकै, स्थायी समुदायको उदयले विश्वास प्रणाली, कला र धार्मिक प्रथाहरू, र निजी सम्पत्ति अवधारणाको विकास गर्यो।

४. पर्यावरणमा प्रभाव: नवपाषाण युगले पर्यावरणमा माथि माथि प्रभाव गर्यो जब मानवहरूले आफूलाई परिवर्तन गर्न र उसको स्रोतहरूलाई प्रबन्ध गर्ने कामकाजहरू गर्ने थाले। वे खेतीको लागि ठाउँ खाली गर्ने, नीरबन्धि प्रणाली बनाउने, र पशुपालन गर्ने गरी जनावरहरूलाई पाल्ने, जसले प्राकृतिक दुनियामा दीर्घकालिन प्रभाव प्रदान गर्यो। यी परिवर्तनहरूले मानवहरूले प्राकृतिक संसाधनहरूलाई सक्रिय रूपमा परिवर्तन गर्ने र उसका स्रोतहरूलाई उपयोग गर्ने क्षमतालाई प्रदान गर्यो, जसले प्राकृतिक जगतमा दीर्घकालिन प्रभावहरू गर्यो।

यी कारणहरूको समन्वय—कृषि क्रान्ति, प्रवृत्तिक विकास, सामाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तनहरू, र पर्यावरणमा प्रभाव—नवपाषाण युगलाई मानव इतिहासमा एक परिवर्तनात्मक र क्रान्तिकारी युग बनाएको छ। यो अनुसन्धानहरूको आधारमा आधारित छ र मानव सन्ततिको विकास, जटिल समाजको विकास, र मानव अस्तित्वको आकारदान गर्ने प्रमुख बाटोहरू रचना गर्यो।

The End
Disclaimer: If you find any content within this blog that needs to be removed, please contact us through the provided "Contact Us" section. We will promptly take action to remove the content as soon as possible. Thank you for bringing it to our attention.

Some Popular Tags:

एकाई ४|| पाठ २ || Class 11 Social Studies Notes